حيات علمي و قرآني حضرت آيت الله العظمی جوادی آملی دامت برکاته : حكيم متأله، زندگینامه آیت الله جوادی آملی از دانشمندان برجستهٴ معاصر و از مفسران ژرف انديش قرآن كريم است. او كه بر اثر نبوغ و خلاقيت علمي و بهره‌گيري از اساتيد برجسته در معرفت و معنويت، به جامعيت در علوم عقلي و نقلي اسلامي رسيده، هزاران شاگرد مستعد را در مكتب فكري خود پرورانده و ده‌ها اثر عميق به جهان علم و معرفت عرضه كرده است. ژرفايي انديشه، معالي و مكارم اخلاق و صلابت و اتقان رفتاري او نيز اُسوهٴ سالكان كوي علم و عمل است. اُنس و حشر طولاني او با قرآن كريم در تعليم‌ها و رهنمودهاي انسان ساز و فرهنگْ گسترش آشكار است.
او در سال 1312 شمسي مطابق 1933 ميلادي در كشور جمهوري اسلامي ايران (استان مازندران، شهر آمل) در خانواده‌اي روحاني و مبلّغ احكام و معارف الهي چشم به جهان گشود و پس از گذراندن تحصيلات ابتدايي در زادگاه خود، و بر اثر علاقه خانوادگي به روحانيت و ايفاي رسالت روحاني درباره دين و ترويج آن در سال 1325 شمسي مطابق 1946 ميلادي به حوزه علميه آن شهر وارد شد و از محضر پدر بزرگوارش، مرحوم حجت الاسلام ميرزا ابوالحسن جوادي آملي و ديگر شخصيت‌هاي علمي و برجسته آن روزگار بهره برد و مقدمات علوم حوزوي و مقداري از سطوح متوسط (ادبيات عرب، منطق، اصول فقه، فقه، تفسير قرآن و حديث) را به مدت پنج سال آموخت؛ همچنين پايه‌هاي سلوك معنوي و اخلاقي و تهذيب و تهجد او در مدرسه امام حسن عسكري(عليه‌السلام) آن شهر محكم شد.
در سال 1329 شمسي مطابق 1950 ميلادي به تهران هجرت كرد و به مدت پنج سال در مدرسه مروي آن شهر به ادامه تحصيل علوم ديني در محضر شخصيت‌هاي علمي بزرگ آن عصر، مانند شيخ محمدتقي آملي، علامه حاج شيخ ابوالحسن شعراني، محي الدين الهي قمشه‌اي و محمدحسين فاضل توني پرداخت و در كنار دروس فقه و اصول به فراگيري علوم عقلي و عرفاني نيز اهتمام ورزيد و همزمان، تدريس علوم اسلامي را نيز آغاز كرد.
در سال 1334 شمسي مطابق 1955 ميلادي به حوزه علميه قم هجرت كرد و نهايي‌ترين دروس تخصصي حوزوي را در محضر استاداني چون آيت الله سيدمحمد حسين بروجردي، آيت الله سيدمحمد محقق داماد، آيت الله ميرزا هاشم آملي، حضرت امام خميني و علامه طباطبايي فرا گرفت.
او از همان دوران دانش اندوزي در تهران، در حاليکه نزد اساتيد و اساطين فن دروس اسلامي را تلمّذ نمود، تدريس رشته‌هاي گوناگون معقول و منقول اسلامي را آغاز كرد و هم اكنون حدود 60 سال از عمر پربركت تدريس او مي‌گذرد. او ضمن تدريس ساير علوم اسلامي به تفسير قرآن مجيد اهتمام ويژه اي داشته و دارد، و تدريس تفسير قرآن كريم را از سال 1355، مطابق 1976 ميلادي آغاز كرده و همچنان ادامه دارد.
مراد از سلوک علمي، اوصاف و ويژگي‌هاي روحي و فكري علامه جوادي آملي در محور تعلّم، پژوهش، تدريس، تعليم و تأليف است. اثر هر مؤلف آيينهٴ اخلاق علمي اوست و آثار آيت الله العظمي جوادي به‌ويژه تفسير تسنيم نيز مظهر مكارم و معالي اخلاق علمي مفسر بزرگوار آن است كه به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
1. آزاد انديشي علمي: آزاد انديشي علمي آيت الله العظمي جوادي را در نقد و ارزيابي انديشه‌هاي عقلي صاحبان مكاتب گوناگون فلسفي و عرفاني و نيز انديشه‌هاي تفسيري استوانه‌هاي بزرگ دانش تفسير مانند طبري، شيخ طوسي، صدرالمتألهين شيرازي، محي الدين عربي، محمد عبده، سيد محمود آلوسي، قرطبي، زمخشري، فخر رازي، علامه بلاغي و علامه طباطبايي، مي‌توان مشاهده كرد.
2. جامع نگري علمي: جامعيت علمي و بهره مندي فراوان ايشان از علوم گوناگون اسلامي به ويژه علوم ادبي و بلاغي، منطق و فلسفه و كلام و عرفان، اصول و فقه و تفسير و حديث موجب شده تا در بررسي هر مسئله و مبحث از مسائل و مباحث علمي از يكسونگري پرهيز شده، با نگاهي جامع به نقد و ارزيابي و تحليل علمي دربارهٴ آن بپردازد.
3. سعهٴ صدر علمي: اين ويژگي استاد، در برخورد با انديشه ها، مكاتب و پرسش‌هاي ديگران موجب شده تا هم مجلس درس او پذيراي جمع فراواني از دانش پژوهان گردد و هم آثار او و از جمله تفسير تسنيم جايگاه مناسبي براي طرح اشكالات و شبهات مطرح شده دربارهٴ معارف و احكام قرآني باشد. طرح آراي مخالفان برون ديني و درون ديني از جلوه‌هاي اين خُلق ستوده است.
4. خضوع علمي: خضوع علمي استاد، در ساحت معارف قرآني و روايي، در جاي جاي آثار گوناگون و از جمله تسنيم آشكار است.
5. روشمندي در استنباط علمي: از بزرگ‌ترين شاخصه‌هاي پژوهشي و آموزشي علامه جوادي «روشمندي» است كه از جلوه‌هاي سلوک علمي ايشان به شمار مي‌آيد، چنان كه در تسنيم بدون دخالت دادن ذوق و سليقه خود يا ديگران و پرداختن به استحسانات عقلي و عرفي، بلكه با پايبندي به منهجي قويم و محكم و براساس اصول پايه‌ايِ شناخت قرآن به آن مي‌پردازد و هيچ گاه از مرز اصولگرايي و ضابطه مندي گامي فراتر نمي‌نهد.
6. مخاطبْ محوري در تعليم: مراد از اين ويژگي، توجه به نيازهاي علمي و همچنين سطح فهم و انديشه مخاطب و ميدان دادن به پرسش‌ها و نقدهاي اوست. اين خصيصه يكي از علل حجيم شدن برخي آثار مانند رحيق مختوم و تسنيم است، چنان كه الميزان در آغاز در دو جلد تدوين شد و پس از حضور شاگرداني فهيم و سختكوش چون شهيد آيت الله مطهري و آيت الله جوادي در محضر علمي علامه طباطبايي به بيست جلد گسترش يافت.
7. قدرشناسي از استادان و پيشگامان: آيت الله العظمي جوادي در جاي جاي آثار خود از پيشگامان دانش‌هاي گوناگون اسلامي از جمله تفسير و علوم قرآن و ميراث گرانقدر آنان قدرداني كرده است. از جمله، استاد خود علامه طباطبايي(قدس‌سرّه) را بارها به عظمت ستوده است.
8. رعايت ادب و انصاف در نقد: آيت الله العظمي جوادي در آثار گوناگون علمي خود هم به طرح و نقد آراي دانشمندان پيشين پرداخته و هم ديدگاه‌هاي معاصران را در ميزان نقد و ارزيابي سنجيده است؛ امّا همواره عفت قلم و نزاهت نوشتار را از هر گونه نقد تند و طعن زننده و گزنده و پرخاش ويرانگر رعايت كرده و نقدهايش همراه با ادب، انصاف و لطافت در تعبير است.
برخورداري از اخلاق متعالي و كريمانه علمي كه به نمونه‌هايي از آنها اشاره شد، معظم له را در جايگاه يكي از استادان كم نظير جهان اسلام قرار داده است. توجه به برخي داوري‌ها در اين زمينه سودمند است:
سازمان آموزشي، علمي و فرهنگي سازمان كنفرانس اسلامي (آيسيسكو) و همچنين سازمان فرهنگ و ارتباطات جمهوري اسلامي در پيام خود به مناسبت برگزيده شدن تفسير تسنيم به عنوان «تحقيق برتر در عرصه مطالعات اسلامي و قرآني» در سال 1385 شمسي خطاب به مفسّر، به عنوان «حكيم متألّه، فقيه و مفسر برجسته و گرانقدر» چنين آورده‌اند:
… اثر برجسته جناب عالي در تفسير قرآن كريم «تسنيم» به عنوان تحقيق برتر در عرصه مطالعات اسلامي و قرآني انتخاب گرديده است و به پاس سال‌ها بهره‌مندي متفكرين جهان اسلام از انديشه‌هاي بلند و بينش و دانش وسيع حضرت عالي به ويژه در زمينهٴ تفسير قرآن كريم كه بخشي از آن در تفسير شايستهٴ فوق تجلي يافته است… .
در پيام مدير دفتر منطقه‌اي آيسيسكو در تهران (مدير المكتب الإقليمي للإيسيسكو بطهران) نيز چنين آمده است:
جناب آيت الله، علامه عبدالله جوادي آملي!
افتخار دارم كه تهنيت و تبريك خود را به مناسبت انتخاب شما به عنوان يكي از سه مؤلّف برجسته در جهان اسلام در عرصهٴ پژوهش‌هاي اسلامي در سال 2006 از سوي آيسسكو و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي تقديم كنم.
اين انتخاب براي ارج نهادن و قدرداني از كتاب ارزشمند شما، تفسير تسنيم است.
بر فرزانگان و فضيلت مندان پوشيده نيست كه جناب‌عالي از برجسته‌ترين اساتيد كم نظير در جهان اسلام به شمار مي‌آييد و بحمدالله با نبوغ و خلاقيت فاخر و نمونه و با نهايت دقت و درايت توانستيد ظرايف دانش‌هاي فلسفه، عرفان و كلام را فراگيريد و همه آنها را در خدمت كتاب نور [قرآن] به كار گيريد. چنين توفيقي گوارايتان باد.
منهج تفسيري تسنيم
از ديدگاه مفسر تسنيم، منابع تفسير قرآن عبارت‌اند از «قرآن، سنت و عقل» و چون «منهج و روش تفسيري» هر مفسر، پيوند تنگاتنگي با «منابع تفسير قرآن» دارد، به اجمال مي‌توان منهج تفسيري تسنيم را «منهج اجتهادي جامع» و دربردارندهٴ «تفسير قرآن به قرآن»، «تفسير قرآن به سنت» و «تفسير قرآن به عقل» ناميد. در ميان اين سه شيوه، كارآمدترين آن ها، «تفسير قرآن به قرآن» است، زيرا مهم‌ترين منبع تفسير قرآن، خود قرآن است كه مبيّن، شاهد و مفسّر خويش است و در دستيابي به معارف قرآن اثري عميق دارد.
تأكيد بيشتر بر «تفسير قرآن به قرآن» هرگز به معناي نفي تفسير قرآن به سنت يا طرد تفسير قرآن به عقل و حتي به معناي عدم بهره گيري از علوم انساني و دانش تجربي در تفسير قرآن نيست.
به باور مفسر تسنيم، تفسير قرآن به قرآن، شيوه تفسيري پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت(عليهم‌السلام) است كه از هر خطاي نظري معصوم و از هر لغزش عملي مصون بوده و در نتيجه پيروي از آنان لازم، حيات آفرين و نجاتبخش است.
عترت پژوهي
بدون شک گنجينه عظيم عترت و ذخيره بزرگ اهل بيت (عليهم السلام) از برترين عطيه و عاليترين نايله الهي به جهان بشيريت است ؛ زيرا تنها راهي که معرفت صحيح و شناخت اصيل را به همراه گرايش حقيقي و ميل واقعي به انسان ارائه مي کند شريعت بي مانند و طريقت بي نظير اهل بيت (عليهم السلام ) همراه با حقيقت بي بديل قرآن کريم بوده و هست.
حضرت آيت الله جوادي آملي از عترت پژوهان برجسته و ژرف انديش دوران معاصر است که آثار بناني و بياني فراواني را در زمينه معرفي و تفسير ژرفايي شخصيت الهي و والاي حضرت محمد (صلي الله عليه و آله) و عترت پاک آن حضرت و همچنين تبيين و تشريح معارف گرانسنگ آن ذوات قدسي که خلفاي راستين خداوند سبحان و همتايان قرآن کريم اند ، به شيفتگان و مواليان ولايت حياتبخش آنان ارائه کرده است. اين آثار در قالب 18 عنوان کتاب و 44 جلد مي باشد . و کتاب «ادب فنای مقربان » شرح زيارت جامعه کبيره که دائره المعارف جامع در موضوع عترت شناسی است و تا کنون 7 جلد آن منتشر شده و به 15 جلد می رسد.
ويژگي‌هاي روش فقهي و اصولي استاد
1. ساختار منطقي: استاد ضمن تقرير درس خارج فقه آيت الله العظمي محقق داماد که بيش از 14 سال به طول انجاميد و کتابهاي فراواني از جمله حج ، صلاة و خمس به چاپ رسيد . درس خارج استاد، آيت الله العظمي جوادي آملي از دروس منظم خارج فقه حوزه علميه قم است كه از ساختاري منطقي و روشمند برخوردار است. مراحل گوناگون در فرآيند بررسي يك مسئله فقهي در درس ايشان بدين شرح‌اند: أ. طرح مسئله و پرسش بحث؛ ب. تحرير محل بحث و تبيين نقطه ابهام؛ ج. نقل ديدگاه‌هاي متخصصان فنّ و بررسي نظريات سه عصر فقي الف) زمان شيخ طوسي و مفيد . ب ) دوره مرحوم محقق و علامه حلّي. ج ) دوره معاصر و فقهاءمتاخّر؛ د. نقد و بررسي استدلال‌هاي متخصصان؛ هـ. اثبات استدلالي ديدگاه مختار؛ و. جمع‌بندي نهايي و نتيجه‌گيري.
2. رعايت جايگاه ثقلين: در سخنان حضرت رسول اكرم(ص) قرآن كريم به عنوان ثقل اكبر و عترت به عنوان ثقل اصغر معرفي شده‌اند و در همه شاخه‌هاي علوم اسلامي از جمله فقه بايد اين جايگاه رعايت شود و استاد، آيت الله العظمي جوادي چه در تفسير قرآن كريم و چه در تفكر فقهي همواره بر آن تأكيد داشته و بدان مقيد بوده‌اند كه ابتدا از آيات قرآن كريم بهره گرفته خط اصلي يك حكم يا گزاره معرفتي را ترسيم مي‌كنند و در طول بهره‌گيري از قرآن از سنت ثقل اصغر بهره مي‌گيرند.
3. نگاه حكومتي به فقه: حكومت ديني و ولايت فقيه پشتوانه اجرايي همه احكام دين است و از همين‌رو در اجراي احكام دين به ويژه احكام اجتماعي آن بايد حاكميت فقيه عادل بر امت را لحاظ كرد، چنان‌كه در مسائلي مانند ثابت شدن اول ماه، صلح و جنگ و تصرفات قاضي نقش ولي فقيه روشن است و تفكر فقهي معظم له از اين ويژگي برخوردار است.
4. تطبيق قواعد و احكام فقهي بر مسائل جهان و جامعه معاصر: نمونه‌هايي مانند بحث از روا و صحيح بودن انعقاد عقدهايي مانند اجاره به صورت اينترنتي يا حرمت اجاره سايت‌هاي اينترنتي براي ترويج فساد و گسترش فحشاء در جامعه را مي‌توان در شيوه فقهي استاد مثال زد.
روش حکيمانه و سلوک علمي ايشان در تبيين و تعليم حکمت خصوصاً حکمت متعاليه
چنان‌كه گذشت، آيت الله العظمي جوادي آملي همزمان با هجرت از آمل به تهران براي ادامه تحصيل علوم ديني، در كنار دروس فقه و اصول به فراگيري علوم عقلي (كلام، فلسفه و عرفان) پرداخت و اين علوم را از محضر استاداني همچون علامه ذوفنون، حاج شيخ ابوالحسن شعراني و آيت الله حاج ميرزا مهدي محي‌الدين الهي قمشه‌اي و آيت الله ميرزا حسين فاضل توني و آيت الله شيخ محمد تقي آملي فرا گرفت؛ همچنين پس از مهاجرت به حوزه علميه قم دروس تخصصي فلسفه و كلام و عرفان را از محضر استاداني همچون علامه طباطبايي آموخت.
آيت الله جوادي تدريس علوم عقلي را از دوران دانش‌اندوزي در حوزه علميه تهران آغاز كرد و هم‌اكنون حدود شصت سال از عمر پربركت تدريس او مي‌گذرد.محصول تدريس آيت الله جوادي در علوم عقلي در شاخه‌هاي گوناگون فلسفه، كلام، عرفان و فلسفه‌هاي مضاف، آثاري است كه در مبحث آثار علمي به بخشي از آنها اشاره شد.
در اين مجال به بررسي درس حكمت متعاليه و محصول اين درس مي‌پردازيم:
آيت الله جوادي سه دوره كتاب اسفار صدرالمتألّهين شيرازي به نام الحكمة المتعاليه في الاسفار الربعه را در حوزه علميه قم تدريس كرد و طي آن صدها دانش‌پژوه علوم عقلي از درس پربار وي بهره بردند.سومين دوره تدريس اسفار، تدريسي ويژه و در بستر تمامي آثار ملاصدرا بود و بلكه فراتر از آن به آثار مهمي كه در زمينه هستي‌شناسي نگاشته شده مورد توجه ايشان بوده و آراي مهم درباره هستي‌شناسي بررسي و نقد و تحليل شده است.
محصول سومين دوره تدريس اسفار توسط علامه جوادي آملي، كتاب گرانسنگ رحيق مختوم شرح حكمت متعاليه است كه به كوشش محققان و شاگردان مكتب فلسفي استاد در 35 جلد آماده نشر شده و تاكنون ده جلد آن منتشر شده است.
رحيق مختوم يك دوره شرح عميق و گسترده حكمت متعاليه صدرايي است كه به حكمت‌پژوهان عرضه مي‌شود و به جرئت مي توان آن را عميق‌ترين و مبسوط‌ترين اثر فلسفي درباره اسفار دانست.
از بزرگ‌ترين ويژگي‌هاي رحيق مختوم ارائه هماهنگي برهان، عرفان و قرآن است.
نام اين اثر، برگرفته از آيهٴ 25 سورهٴ مباركه «مطفّفين» است: ﴿يُسْقون من رحيقٍ مختومٍ﴾. رحيق مختوم نوشيدني ناب و خالص ابرار بهشتي است كه با قطراتي از چشمه‌سار تسنيم (ويژه مقربان الهي) ممزوج شده: ﴿و مزاجه من تسنيم ٭ عيناً يشرب بها المقرّبون﴾ و بر اثر اين مزاج، ارزشي افزون‌تر يافته است. بر اين نوشيدني مُهر مشكين صيانت از آلودگي و باطل نهاده شده و از اين‌رو از گزند هرگونه آلودگي منزه است.
پس تسنيم چشمه اعلايي است كه شراب طهور ويژه مقرّبان الهي از آن مي‌جوشد و رحيق مختوم چشمه‌ساري كه شراب ابرار از آن مي‌تراود و ارزش رحيق مختوم با آميزه‌اي از چشمه تسنيم فزون‌تر مي‌شود و از آنجا كه اعتبار همه دانش‌ها و از جمله حكمت، رهاورد هماهنگي با قرآن كريم است، آيت الله جوادي با الهام‌گيري از اين معرفت قرآني، اثر فلسفي خود شرح حكمت متعاليه را رحيق مختوم و اثر گرانسنگ قرآني خود را تسنيم نام نهاده است.تدريس آثار قديم عرفاني همچون تمهيد القواعد و فصوص ابن عربي و هماهنگي آن با برهان و از سوي ديگر با قرآن از جمله آثار گرانسنگ و به ياد ماندني است که مي توان به عنوان عرفان اصيل اسلامي با کار کرد علمي و آکادميک از آن ياد کرد.
برخي از موارد سيرهٴ فلسفي صدرالمتألّهين كه در آثار حضرت آيت الله العظمي جوادي آملي آمده عبارت‌اند از:
1. تحرير صحيح اصل مسئله و تبيين درست مطالب گذشتگان.
2. آشنايي با مباني حكماي يونان و حكماي اسلام و حفظ آنها از دستبرد تحريف و برداشت سوء كج‌انديشان.
3. استنباط فروع فراوان از همه مباني پيشينيان كه آن فروع بر اساس اصول پذيرفته شده مورد توجه آنها قرار نگرفته بود.
4. تأسيس اصول و مباني جديد كه هر يك زمينهٴ استنباط فروع عميق فراوان ديگرند.
5. داوري منصفانه بين آراي گذشتگان و تشخيص غثّ و سمين و تحقيق آنچه صواب است و ابطال آنچه ناصواب است.
6. عدم اكتفا به برهانِ صرف، بلكه توجه به تحصيل عرفان و شهود، و بسنده نكردن به جمع بين برهان و عرفان بدون عرضه بر قرآن و وحي را محور تفكّر و مدار شهود دانستن و بسياري از مبادي برهان و مجالي عرفان را با راهنمايي آن فراهم كردن و تطبيق بين حكمت و شريعت، و شريعت را منزّه‌تر از آن دانستن كه با فلسفه الهي نسازد، و فلسفه را كوچك‌تر از آن دانستن با شريعت موافقت نكند.
7. بينش عقلي و گرايش برهاني داشتن و تسليم شهرت نشدن و از ناحيهٴ مدح و قدح جمهور تغيير انديشه ندادن، و با آراي جمهور حكما در صورت غفلت آنان همانند اوهام تودهٴ مردم در صورت انحراف آنها مخالفت كردن، زيرا جمهور، مقيم و ساكن‌اند و حكيم، مهاجر است و قهراً مهاجر با مقيم موافق نخواهد بود و اين معنا را مي‌توان از نامگذاري كتاب به اسفار پي برد.
8. صحت و سقم سخن غيرمعصوم(عليه‌السلام) را بدون انتساب به گوينده بررسي كردن، و مذهب خاص قائل را مايهٴ صلابت يا وهن كلام وي ندانستن، بلكه استواري يا سستي گوينده را با سخن او سنجيدن، زيرا آنچه با بنان يا لسان نوشته يا گفته مي‌شود ترجمان عقل راقم يا قائل است: «تكلموا تُعرفوا، فإن المرء مخبؤٌ تحت لسانه». مجله تایم .
.gif)
